ویژگی‌های معماری
ویژگی‌های معماری
موقعیت بنا
مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار تقریباً در منطقه مرکزی آن دوران شهر تهران ساخته‌شده و در زمان ساخت از موقعیت شهری مناسبی برخوردار بوده است. با توجه به محل کاخ گلستان، بازار دروازه شمیران، باغ و عمارت فخرالدوله، کوچه میرزا محمود وزیر، خیابان عین‌الدوله، کوچه نظامیه و سه‌راه امین‌حضور که همگی در اطراف این محل قرار دارند، به این نکته می‌توان پی برد.
اصول مهندسی
مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار در استحکام و وسعت فضا و منظره عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه‌عالی پایتخت به شمار می‌رود که بر اساس اصول مهندسی و معماری بنا شده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است. مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصیل‌کرده ایرانی به نام میرزا مهدی خان شقاقی (۱۲۹۹۱۲۲۳ ه.ش؛ تهران) ملقب به ممتحن‌الدوله است که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشته است. مرحوم سپهسالار در نقشه‌کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ، شکل بنا و نقشه ابنیه شرقی اسلامی را در نظر داشته و به عقیده برخی از کارشناسان این بنا از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری مساجد استانبول است.
مسجد سپهسالار
ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به پنج سال به طول انجامیده و در مدت شش سال، ساخت بنا اتمام یافته که البته خود سپهسالار، دو سال بعد از شروع احداث بنا درگذشت و پس از مرگ وی تکمیل مجموعه توسط برادرش یحیی خان مشیرالدوله صورت گرفته است. در استحکام این بنا، ذکر همین مطلب بس که محوطه بنا بدواً به عمق ۱۷ متر حفرشده و شفته‌ریزی محکمی صورت گرفته است. معماری این بنا که شاید بتوان به جرأت آن را آخرین شاهکار معماری ایرانی دانست دارای الگوی چهار ایوانی است.
ویژگی‌های بنا
بنای مسجد و مدرسه‌عالی درمجموع دارای ۸ مناره بلند می‌باشد که بلندترین آن ۳۷ متر و کوتاه‌ترین آن ۲۵ متر ارتفاع دارد. امتداد نیم استوانه‌ای آن‌ها تا کف حیاط می‌رسد و ابتکاری منحصر به فرد را به نمایش در می‌آورد. تمامی مناره‌ها از آجر ساخته‌شده و پوششی با کاشی‌کاری بسیار زیبا دارند.
ورودی‌های بنا
طبق نقشه بنا، بنا شش ورودی دارد.
- ورودی‌های بخش شمالی (که شامل سه ورودی بوده) به علت احداث کتابخانه مجلس، توسط مهندس سیحون در سال ۱۳۴۲ ه.ش مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با عمارت (باغ) بهارستان قطع شده است.
- ورودی جنوبی که هنگام ساخت بنا، در کوچه‌ای شش متری قرار داشته، سر دری ساده دارد که به حیاط دارالشفاء گشوده می‌شود که اکنون این فضا به محلی برای پاسخگویی به سؤالات شرعی و دریافت وجوهات شرعیه تبدیل شده است. زمانی در وسط این حیاط حوضچه وجود داشته است.
- ورودی غربی مسجد و مدرسه‌عالی که درب اصلی بنا محسوب می‌شود دارای جلوخان و سر در عظیم و درب دو لَتی آهنی باشکوه بزرگی است که در حاشیه خیابان بهارستان (شهید مصطفی خمینی) واقع شده است. این فضا مسئولیت جذب و تقسیم و راهنمایی به فضای اصلی مسجد را بر عهده دارد و ورود و خروج مدرسه‌عالی نیز از همین فضا صورت می‌گرفته است. ورودی غربی جلوخان متناسب، دید مستقیم به داخل صحن (حیاط مرکزی) ندارد و به واسطه دالان متحدالشکل به داخل صحن مدرسه‌عالی راه می‌یابد.
- مجموعه بنای مدرسه‌عالی در قسمت شرقی نیز دری به خارج دارد که از در اصلی سمت غربی کوچک‌تر است و به در زنانه معروف بوده است. ورودی شرقی دارای جلوخان هشتی خوش‌ترکیب و دالانی (راهرو) طولانی است که به گوشه شمال شرقی صحن مدرسه‌عالی باز می‌شود. طاقی هفت کاسه در هشتی ورودی شرقی واقع‌شده و کاسه وسط هفت کاسه دیگر در خود جای‌داده است که از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمارباشی است.
صحن یا حیاط مرکزی بنا
صحن یا حیاط مرکزی بنا، به شکل مربع و با چهار ایوان هست (ایوان شمالی، ایوان جنوبی، ایوان غربی و ایوان شرقی) که ایده آل مسجد سازی ایرانی است. طول ضلع حیاط ۶۲×۶۳ متر و ارتفاع ایوان‌ها حدوداً ۱۸ متر می‌باشد. صحن یا حیاط مرکزی مدرسه‌عالی دارای چهار باغچه مشجر و چهار پیاده‌گرد موسع و حوض مدور بزرگی با فواره‌ای در مرکز آن، می‌باشد که آب جاری قنات مهران، اختصاصی مدرسه‌عالی و عمارت بهارستان (که منزل خود سپهسالار بوده و بعد از مرگش و پس از مشروطیت محل مجلس شورای ملی گردید) در آن روان بوده و طراوت و صفای صحن دلگشای مدرسه‌عالی را چندین برابر می‌نماید. در قسمت فوق ایوان شمالی دو گلدسته و مأذنه برپاشده که در وسط آن ساعت بزرگ و منحصربه‌فردی که در سال ۱۸۸۰ میلادی با سه ناقوس در فرانسه ساخته‌شده نصب گردیده است. این ساعت که درون اتاقکی به ارتفاع ۵ متر، طول ۵/۲ متر و عرض ۵/۱ متر تعبیه‌شده دارای دو صفحه است که یکی به‌طرف صحن مدرسه‌عالی و دیگری به‌جانب عمارت بهارستان مواجه شده. بدنه اتاقک ساعت، کاشی‌کاری شده و تزئینات چوب، روی اتاقک مذکور نقش بسته است. استفاده از ساعت به‌جای مؤذنه، نمونه‌های بسیار دارد، لیکن در این بنا مکمل مجموعه حرکت‌های عمودی است و کاربرد آن بسیار به‌جا است.
حیاط کناری
بنای مدرسه‌عالی دارای یک حیاط کناری نیز می‌باشد. این حیاط جزء فضاهای تقسیم‌شده‌ای هست که در قسمت شمال شرقی بنا واقع‌شده است و با حیاط مرکزی ترکیبی متناسب دارد و محل سکونت نایب التولیه می‌باشد. این بخش در قسمت شرقی دارای شاه‌نشینی و تعدادی اتاق در قسمت غربی است و در شمال آن تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه وجود دارد. این قسمت‌ها از الگوی یک بنای مسکونی حیاط مرکزی تبعیت کرده است.
شبستان تابستانی
شبستان تابستانی (گنبد خانه) بزرگ‌ترین و عجیب‌ترین فضای مسجد است. عرض دهانه گنبد آن ۱۵ متر و ارتفاع آن ۳۴ متر است و درمجموع مساحتی نزدیک به ۱۶۰۰ مترمربع را اشغال نموده است. فضای شبستان تابستانی، پشت ایوان بزرگی است (ایوان جنوبی) که فاقد دیوار و در ورودی بوده و به لحاظ ارتفاع زیاد آن، تهویه خوبی در تابستان‌ها به جهت حرکت هوا ایجاد می‌شود. این محل ازنظر فضاسازی یکی از کارهای نمونه در زمان خود می‌باشد؛ زیرا گنبد بر چهارپایه استوار است؛ درنتیجه دید بسیار زیادی به شبستان تابستانی می‌دهد. چهار مناره بلندتر بنا در این ایوان و مجاور گنبد شبستان تابستانی قرار دارد. گنبد خانه مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار تحولی در معماری مسجد به شمار می‌رود. چلیپای بزرگی به ابعاد ۴۵ متر در ۴۵ متر، گنبد اصلی را با دهانه ۱۵ متر در مرکز قرار داده است. در قسمت جنوبی، بیننده فضایی بزرگ را بدون هر ستونی تصور می‌کند. سبکی این فضا را حتی جرزهای عظیمی که گنبد روی آن قرارگرفته مخدوش نمی‌سازد. چهار گنبد کاربندی باقاعده مستطیلی، بال‌های چلیپا را پوشش داده‌اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی درحرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع ۲۵ متر به وجود می‌آورد. همچنین، چهار مناره بلند با پایه‌هایی که ۲ متر آن سنگ است به طرز ظریف و دلپسندی حجاری و جهت استحکام بیشتر بنا دربندهای آن‌ها سرب ریزی شده است و بدنه مناره‌ها با کاشی منقوش گردیده است. در مورد این گنبد خانه به جرأت می‌توان گفت که تکامل فضایی الگوی قدیمی مسجد و مدارس عالی معماری ایران بعد از اسلام محسوب می‌شود. در این گنبد خانه، فضا به حداکثر گشادگی و سیلان خود در الگوی گنبد خانه‌ها می‌رسد و گنبد کیفیت معلق و بی‌وزنی را به دست می‌آورد و از این نظر سبک‌ترین و ظریف‌ترین گنبد خانه‌ای است که ساخته‌شده است. درمجموع، گنبد خانه مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار به‌عنوان یکی از نمونه‌های معماری قاجاری از مصادیق برجسته و نهایی آن ازنظر خلاقیت و نوآوری فضایی و تکامل الگوهای قدیمی معماری ایران، شاخص است و به حق مرحله تکامل معماری قدیم محسوب می‌گردد. این گنبد یک پوشش بوده و قوس آن از نوع خفته با خیز کم می‌باشد.
شبستان زمستانی
شبستان زمستانی نیز پشت ایوان شرقی واقع‌شده است که دارای ۴۴ ستون سنگی یکپارچه است و بین هر چهارستون یک سقف گنبدی شکل است که از داخل دارای گچ‌بری است و در هر سقف یکی از صفات و سمات خداوند حک‌شده است. در این شبستان محراب عریض با نمای سنگ مرمرین ساخته‌شده و بالای آن مقرنس و گچ‌بری شده است. مقرنس‌ها و گچ‌بری‌های این شبستان که به‌صورت اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی شده است و همه آن‌ها در سال ۱۳۵۰ ه.ش توسط استاد حسین لرزاده ساخته‌شده بسیار زیبا و چشم‌نواز است. قبل از آن، طاق این شبستان نمائی آجری داشته است. شبستان زمستانی دارای چهار ورودی است یک ورودی از صحن اصلی که برای آقایان بوده و سه ورودی دیگر از قسمت شمالی شبستان و از درون دالان (راهرو) شرقی که یکی از آن‌ها مختص خانم‌ها می‌باشد.
بخش جنوب شرقی مسجد
بخش جنوب شرقی مسجد، پشت به شبستان زمستانی نیز زمانی گرمابه و سرویس‌های بهداشتی مدرسه‌عالی را در خود جای‌داده بوده است.
دالان‌ها
دالان‌ها (راهروها) فضای ورودی را به حیاط مرکزی و سایر قسمت‌ها متصل می‌کنند. در این دالان‌ها کاسه گنبدهای کوچک و زیبایی واقع است که با تزئینات آجری ساده از طرفین ایوان غربی به فضای صحن اتصال می‌یابد و وقتی از در شرقی وارد می‌شویم به سمت مغرب، دهلیزی به حیاط اصلی باز می‌شود. داخل بنا در جلوی درب شرقی، محوطه نسبتاً کوچکی شبیه به چهارسوق وجود دارد که در سقف آن یکی از شاهکارهای معماری به نام تاق هفت کاسه یا تاق معلّق قرار دارد.
حجره‌ها
در اطراف صحن حجره‌هایی، دورتادور بنا را در برگرفته‌اند. این حجره‌ها در دوطبقه واقع‌شده‌اند و درمجموع ۶۰ عدد می‌باشند که نسبت به حجره‌های مدارس عالی دیگر بزرگ‌تر و روشن‌تر هستند. در سردر هر یک از حجره‌ها طرحی بدیع و مجزا از یکدیگر مقرنس‌کاری‌های زیبا تزئین یافته است.
مَدرَس‌ها
مَدرَس‌ها که محل تشکیل درس دانش‌طلب‌ها محسوب می‌شده‌اند. که دو عدد آن در دو طرف شبستان تابستانی قرار داشته و متصل به آن می‌باشند. مدرس دیگری نیز وجود دارد که از دو مدرس دیگر بزرگ‌تر بوده و در پشت ایوان شمالی قرار دارد. دنباله ایوان شمالی که گلخانه زمستانی مدرسه‌عالی بوده از سال ۱۳۱۰ ه.ش به تالار سخنرانی، تدریس، وعظ و تبلیغ تبدیل‌شده است و حالا این تالار، محل دارالقرآن و بسیج مجموعه است.
تالار چهل شیر
یکی دیگر از بخش‌های بنا که در دوره‌ای متأخرتر (حدود ۵۰ سال بعدتر) و در کنج شمال غربی بنا ساخته‌شده، تالار ستون‌داری به نام چهل شیر می‌باشد که در مرکز آن و در میان ۸ ستون سنگی، حوض سنگی نسبتاً بزرگی وجود دارد که محل وضوخانه بوده است. دور این مخزن، چهل شیر فلزی وجود داشته که به‌واسطه بودن همین تعداد شیر به چهل شیر معروف گشته است. آب این مخزن از آب قنات تأمین می‌شده است و به روایتی آب‌انبار مسجد محسوب می‌شده و آب آن به مصرف آشامیدن می‌رسیده است.
کتابخانه
ساختمان کتابخانه نیز در قسمت شمال شرقی مجموعه قرارگرفته است و در نقشه اصلی بوده ولی در ابتدا ساخته نشده و بعد از مدتی (۱۳۱۳ ه.ش) توسط «ماکسیم سیرو» معمار فرانسوی، به صورتی هماهنگ با بنای اصلی به مجموعه اضافه گردیده است.
کتیبه
دورتادور بنا در بالای حجره‌های طبقه همکف، کتیبه مسجد و مدرسه‌عالی که متن وقف نامه مختصر آن محسوب می‌شود همچون دانه‌های تسبیح قرار دارد.
تراس‌ها
از ویژگی‌های مهم فضای مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار که درواقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها (تراس) و بهارخواب‌های وسیع در طبقه فوقانی است. هرچند این فضاها باظرافت بسیار در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شود، اما در مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار این فضاها در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی‌هایی بیشتر طراحی‌شده است؛ چنانکه به جبهه شمالی بنا نیز راه یافته‌اند. این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون بر القای حس محصور و معین و امن بودن، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می‌کند. چنین تدبیری در فضاسازی، امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختلف نمی‌سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می‌افزاید. مهتابی (تراس)های داخل صحن باعث سبکی و تناسب فضاهای معماری حیاط مرکزی بنا و درمجموع تناسب کل پلان و در نهایت آسایش استفاده‌کنندگان گردیده است.
قاب‌های خالی
استفاده از قاب‌های خالی برای تکمیل ترکیب‌بندی مناره‌ها با ایوان اصلی و حل کردن اختلاف ارتفاع چشمگیر ایوان با دیگر قسمت‌های ساختمان، نوآوری دیگری است که در طراحی این بنا به کار گرفته‌شده است. کارکرد این قاب‌ها در مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار بسیار بدیع می‌باشد و در بدنه خارجی بنا نیز درنهایت زیبایی به کار رفته است.
مصالح و تزیینات
در بنای مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار، آجر، مصالح اصلی بنا را تشکیل می‌دهد و کمتر به شکل تزئینی به کار رفته و زمینه‌ای برای کاشی‌کاری گردیده است. با این وجود در این بنا طاق‌هایی با آجرکاری پرتنوع در دالان‌ها و ورودی‌ها به چشم می‌خورد.
تزئینات، چون یزدی بندی و مقرنس و کاسه بندی در این بنا به کار رفته و کاشی‌کاری با کاشی‌های بسیار نفیس در سطحی وسیع مورداستفاده قرارگرفته است.
از انواع مهم کاشی‌کاری در این بنا، کاشی هفت‌رنگ مُعَقلی، آجر لعاب‌دار و کاشی معرق می‌باشد که این نوع آخری به‌صورت اسلیمی، گره و برجسته در بنا بکار رفته است. کاشی‌کاری‌های مصور خشتی رنگارنگ از مشخصات ممتاز تزئینات این بناست.
سنگ و تزئینات سنگی در این مجموعه جابه‌جا به‌کاررفته و از این نظر با دیگر ابنیه دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوره زندیه شباهت می‌یابد. ستون‌های یکپارچه و سنگ‌های از اره بنا ازلحاظ حجاری قابل‌توجه است.
تزئینات چوبی نیز چون دیگر تزئینات با استادی شکل‌گرفته‌اند. درهای حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی گره چینی معرق دارند.
تزئینات فلزی هم در این بنا به کار رفته است که درب ورودی غربی رو به خیابان، بهترین نمونه تزئینات فلزی مجموعه را دارد. پشت پنجره حجره‌ها نیز نمونه‌هایی از فرفورژه دیده می‌شود.
رعایت سلسله مراتب ورودی‌ها و کاشی‌کاری، گچ‌بری، آیینه‌کاری، نمایان شدن رنگ زرد، بالا بودن بنا‌ها از سطح زمین، پلکان‌ها، سرستون‌ها، ایوان سه‌دری و پنج‌دری‌ها، سقف‌های دور دار، پنجره‌های مدور، شیشه‌های رنگی و معماری کارت‌پستالی از مناظر زیبای این ساختمان هستند.
درمجموع، مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار دارای کاشی و تزیینات بی‌نظیری است. این تزیینات جلوه‌های زیبایی از هنر اسلامی و ملی کشور ماست که بر عظمت و شکوه بنا می‌افزاید.
این خصوصیات که در معماری بنا به کار گرفته‌شده و با توجه به جایگاه علمی و معنوی آن از زمان احداث تاکنون و همچنین شخصیت برجسته بانی آن، از مسجد و مدرسه‌عالی سپهسالار بنایی باشکوه و عظیم ساخته که آن‌ها درخور توجه و قابل‌تأمل و احترام می‌نماید و باید گفت که یکی از بناهایی است که به‌حق از مفاخر فرهنگی و هنری ایران محسوب می‌شود.