«خدا و جهان» مسئله‌ای بر چهار محور است: (۱) نقش خدا در آفرینش جهان، همان پرسش سنتی از حدوث و قدم؛ (۲) نسبت جهانِ موجود با فرض بهترین یا یکی از جهان‌های ممکن؛ به عبارت دیگر تعلُق قدرت الهی به نظامِ احسن یا حَسن؛ (۳) دخالت خدا در جهان موجود و مفاد بحث از معجزات و مشیت خاص الهی؛ (۴) برنامه و واکنش الهی در مقابل رخدادهای رنج‌آور و شرور. رساله‌ی حاضر این مسئله را از دو منظر بوعلی ­سینا و ابوالحسین بصری، دو اندیشمند معاصر و مؤثر در قرن پنجم هجری به بحث و مقایسه گذاشته است. بوعلی رئیس‌الفلاسفه و ابوالحسین پیشوای معتزله‌ی متأخر بودند. هر دو با الهام یا اطلاع از فلسفه‌ی مشائی و نوافلاطونی و مباحثات کلامی و با دلبستگی به آموزه‌های اسلامی درصدد تدوین نظامِ الاهیاتی معقول، منسجم، تبیین‌گر و مستقل از علم بودند. مشابهت­ و نزدیکی ظاهری دو نظام الاهیاتی، بستر مقایسه و تلفیق آن‌ها را در ادوار بعد و در آثاری همچون کشف‌المراد فراهم آورد. بوعلی و ابوالحسین به تقابل وجود و عدم، تحلیل وجود به ضروری و امکانی، همراهی زمان و جهان و محدودیت‌های انسانی در معرفت باری‌تعالی تصریح داشتند. با این حال تفاوت بنیادین و اساسی این دو نظام وقتی آشکار می‌شد که: بوعلی مبتنی بر قاعده‌ی «الواحد» و «نفی توجهِ عالی به سافل»، فاعلیت خداوند را به‌تبع و یگانه شمرد. فاعلیتی که ره‌آوردش را الاهیات ضرورت می‌نامیم. در این الاهیات جهان همیشگی، بهترین حالت ممکن اما در عین حال فعل دائمی و وابسته‌ی به خدا است. این جهان به خاطر کمال و تنظیم یافتگی ضروری‌اش از اندک دخالت و تجدیدنظر، حتی و علی‌الخصوص توسط خداوند بی‌نیاز است. همه امور جهان در چارچوب قوانین استوار پیش می‌رود. لکن ما به سبب فرودستی و جهل به روابط علی و گاه با نظر به مبدءیت خداوند برای جهان، رخدادهای معمول و معجزات را به او نسبت می‌دهیم. در مسئله شرور نیز تحلیل بوعلی آن است که شرور وجهِ ناگزیر اما حداقلی جهان است که با آن باید کنار آمده و از آن عبور کرد. در نقطه‌ی مقابل ابوالحسین با تکیه بر تعریف «قدرت» به صحت اختیار و ذاتی شمردن آن، فاعلیت خداوند را آزادانه و مکرر شمرده؛ مبتنی بر حسن و قبح عقلی، افعال را حکیمانه، عادلانه و انتخاب‌گرانه دانسته است. این بدان معنا بود نظام جهان ذاتاً ضروری نیست بلکه کاملاً محتمل‌التغییر است. با این حال روال عادی و معمول جهان به خاطر اولویت و مصلحت‌اندیشی‌های الهی است. از این‌رو این رویکرد را الاهیات اولویت نام‌گذاری می‌کنیم. الاهیاتی که از حدوثِ جهان باز دفاع ­کرده، حدوث را مهم‌ترین ملاک برای تعیین اختیار خداوند می‌داند؛ جهانِ موجود را صرفاً یکی از جهان‌های ممکن، ولی حَسن می‌داند و معتقد است خداوند در قالبِ استجابت دعا، معجزات و مواردی از این دست در جهان ما دخالت می‌کند. در این رویکرد شرور نیز اگرچه ممکن است به صورت طبیعی و عادی و بر اساس قوانین رخ دهد، ولی به هر حال اموری هستند که مشمول قدرت و انتخاب آزاد الهی قرار می‌گیرند. با این حال خداوند از یک‌سو به جهت آزمون و پرورش انسان و از سوی دیگر به جهت حفظ نظام کلی جهان، مانعی وقوع آن‌ها نمی‌شود.