انصاف مفهومی لطیف‌تر از عدالت در پاره‌ای از موارد می‌باشد. برخی از حقوق‌دانان با آوردن عدل و انصاف در کنار هم آن را به مثابه یک قاعده محسوب داشته‌اند، و بیان می‌کنند که این قاعده، دایره وسیع‌تری را در عملکرد قاضی قرار می‌دهد تا کاستی قواعد وضع‌شده بر مبنای عدالت را جبران کند. با توجه به نزدیک بودن مفهوم عدالت با انصاف و خلط این دو مفهوم و بعضاً مترادف دانستن آن، در بخش اول پژوهش حاضر تبیین دقیق انصاف و تفاوت آن با عدالت، قاعده‌انگاری انصاف در حقوق و فقه شیعه، و انصاف در نظام کامن‌لا ترسیم شده است. و در وهله‌ی بعد، بررسی انصاف در آیین دادرسی مدنی و فقه، که موضوع پژوهش حاضر است، پرداخته شده است. از آنجایی که انصاف مرتبه عالی عدالت بوده و هدف آن هرچه بهتر شدن قواعد و قوانین دادرسی است، در ذیل بخش دوم آداب قضاوت به عنوان مصالح غیرملزمه ذکر شده است با این توضیح که تشریفات قضایی از اموری هستند که تابع مقتضیات زمان و مکان بوده و به‌تبع آن، شریعت اسلام که در امور عمومی همواره مقتضیات زمان و مکان را ملحوظ دارد و تعیین این آیین و تشریفات را به تشخیص فقها در هر زمان واگذار کرده است. در بخش سوم به بررسی اصول منصفانه دادرسی در قبل، حین و بعد از دادرسی پرداخته شده، و اصولی مثل اصل استقلال و بی‌طرفی مرجع رسیدگی، حق داشتن وکیل، اصل برائت، علنی بودن دادرسی، اصل تناظر، دادرسی غیابی، حق اعتراض به حکم قاضی، اصل اجرای سریع حکم صادره و حق تقاضای جبران خسارت به‌طور تطبیقی در فقه و آیین دادرسی مورد پژوهش قرار گرفته و این نتیجه به دست آمده که اسلام مبانی انصاف را نه‌تنها پذیرفته، بلکه در سیستم قضایی اسلام بسیاری از این اصول در دعاوی مختلف به کار بسته شده است.